Pal naast de dependance van basisschool Strijp Dorp aan de Koenraadlaan in Eindhoven woont Nol Kramer (91) samen met zijn vrouw in een appartement. Hij woont al zijn hele leven in deze wijk en hij wil Jens en Zaakir graag vertellen over wat hij in de oorlog allemaal heeft meegemaakt.

Wat herinnert u zich van het begin van de oorlog?
‘Ik was een jongen van 8 jaar en heb de Duitse troepen zien binnenkomen via de Kastanjelaan en de Zwaanstraat. Via het Klokgebouw reden ze richting het noorden. Ik zie de Duitse soldaten nog zo zitten met hun geweren in de aanslag. In een lange sliert reden ze voorbij, met een groot kanon achterop de tank. De soldaten droegen helmen en waren uitgerust met veel munitie.

Er kwamen steeds meer troepen uit Duitsland, de zogenoemde bezettingstroepen. Kinderen moesten uit de scholen, paters moesten uit hun kloosters. De Duitsers namen de openbare gebouwen in beslag. Ik zat op school aan de Kootwijkstraat maar wij moesten verkassen naar een oude koeienstal waar wij toen les gekregen. Andere kinderen kregen les in een voetbalclubhuis of in een schapenstal.’

Wat er gebeurde er op de locatie van onze school Strijp Dorp aan de Apeldoornstraat?
‘Op die plek zat vroeger de Philips Kleuterschool. Deze school werd door de Duitsers gebruikt als opslagruimte, onder meer voor heel veel pakken zilverpapier. De Engelsen en Amerikanen gooiden het zilverpapier vanuit de lucht naar beneden om Duitse radars te misleiden. Ze hoopten hiermee de locatie van de vliegtuigen geheim te houden. Maar sommige pakken gingen niet open en vielen op straat. De Duitsers brachten die pakken allemaal naar de kleuterschool.’

Bent u zelf gewond geraakt in de oorlog of hebt u bekenden verloren?
‘Gelukkig ben ik zelf niet gewond geraakt en mijn familie ook niet. Onze overbuurjongen is helaas wel gesneuveld. Hij zat bij ‘de ondergrondse’. Dat heette: de Partizanen Afdeling Nederland. Deze jongeman smokkelde piloten vanuit Nederland naar België, Frankrijk en Zwitserland. Terug in Eindhoven wilde hij de Amerikanen waarschuwen voor een groot kanon in de Frankrijkstraat. Hij droeg een Duitse helm en toen hij zijn hoofd bovenuit de tank stak, werd hij doodgeschoten.

Ik weet ook dat er bij bombardementen op 19 september 1944 – één dag na de bevrijding van Eindhoven – hier in de buurt verschillende doden zijn gevallen. Ik kan me nog herinneren dat het avond was en opeens vielen er twee bommen vlakbij ons huis. Een bom op de hoek van de Halve Maanstraat en de Sparrenstraat en een bom op de hoek van de Koenraadlaan en de Eikenstraat. Dat was een verschrikking. Twee harde knallen en toen was het over.’

Bent u bang geweest tijdens de oorlog?
‘Ik kan met niet herinneren dat ik echt angstig ben geweest, maar je was wel continu op je hoede. Een spannend moment was het eindbombardement in januari 1945. Tijdens het Ardennenoffensief werd het vliegveld gebombardeerd. Mijn vader riep hard: ‘Naar binnen, naar binnen’. We hadden geen schuilkelder maar moesten in de gang staan om te voorkomen dat we geraakt zouden worden door kapotte ruiten. We voelden de grond trillen door de bombardementen. Ik herinner me nog dat de helft van een bom in de speeltuin lag. De bom was niet versplinterd. Zo slecht was het Duitse materiaal.’

Heeft uw familie onderduikers in huis gehaald?
‘Geen onderduikers maar wel evacués. Het ging om een familie uit het Betuwse Driel. Een vader, moeder, twee dochters en een zoon. Tijdens de Operatie Market Garden werd er in de Betuwe flink gevochten om de bruggen. Een pater-kapuchijn uit de buurt zei tegen mijn vader: Ik heb een gezin dat ondergebracht moet worden, kan dat bij jullie? Wij woonden met z’n achten in een huis met vier slaapkamers en daar kwamen toen vijf personen bij. Met z’n dertienen in één huis, dat kunnen jullie je niet voorstellen hè? Negen maanden lang hebben ze bij ons in huis gewoond en toen gingen ze naar een grote boerderij in Driel. Terug naar huis kon niet meer. Hun woning was kapotgeschoten door de Poolse luchtmacht.’

Cor de Rover was zes jaar toen de oorlog uitbrak. Aan Elliott, Jens en Ravi van de Matthieu Wiegmanschool in Bergen vertelt hij onder andere over de tewerkstelling van zijn oudste broers in Duitsland.

Heeft u de hele oorlog in  Bergen gewoond?
‘Tijdens de oorlog moest mijn familie naar Heiloo verhuizen. Hier kwamen mijn broers, zus en ik terecht op een gemengde school, met meisjes en jongens. Ik herinner me nog goed dat we verbaasd waren dat er meisjes in onze klas zaten. Als we ondeugend waren, werden we voor straf naast een meisje gezet. Dat vonden we heel gênant. Als we onder schooltijd vliegtuigen van de Tommies – zo noemden we de Engelse soldaten – hoorden aankomen, moesten we snel onder de schoolbanken kruipen, omdat ze dan de trein die langs de school reed gingen beschieten. Die kogels vlogen rondom, zelfs de schoolmuren in.’

Hoe ging het met uw familie in de oorlog?
‘Ik kom uit een gezin van elf. Mijn drie oudste broers werden naar Duitsland gestuurd om te werken. Een van hen was een tijdje in Nederland op vakantie geweest toen we hem weer terugbrachten naar het treinstation om terug te gaan naar Duitsland. Wat we niet wisten is dat hij op het eerstvolgende station uit is gestapt. Hij ging onderduiken bij boeren. Daar leerde hij dieren slachten en ander eten verwerken. Op een dag stond er opeens een mand eten voor onze deur. En dat gebeurde vanaf toen vaker. We wisten niet waar het vandaan kwam, maar we waren wel heel dankbaar. Toen we erachter kwamen dat mijn broer was ondergedoken, kwamen de Duitse soldaten steeds vaker bij ons langs. Zelfs ’s nachts stonden ze voor de deur en ondervroegen ze ons ieder apart, of wij wisten waar hij was. Dat is iets was ik heel eng vond, en wat ik me nog goed herinner.’

Heeft u nog herinneringen van net na de oorlog?
‘We kwamen weer terug naar Bergen. In de oorlog waren bunkers gebouwd; daar lagen nog een heleboel spullen. Het was ideaal speelgoed voor ons jonge jongens natuurlijk! We haalden de kruitbuisjes uit de oude bommen. Daarvan maakten we nieuwe, kleinere bommetjes om af te steken in de weilanden, tussen de koeien. Ik heb nog nooit koeien zo hard zien springen!’

       

Yassir, Jens, Kasper en Ties van basisschool De Hasselbraam bellen aan op de vijfde verdieping van Residentie Wilgenhof. Ria Hoens (tien jaar toen de oorlog begon) doet vrolijk de deur van haar gezellige appartement open. Aan de muur hangen foto’s van de familie. Trots laat ze nog wat foto’s en filmpjes van de (achter)kleinkinderen zien. Op tafel staat een mooi, zelf geschikt bloemstuk. Samen maken ze de tafel leeg, zodat er ruimte is voor limonade en koekjes. De kinderen willen als eerste weten over eten in oorlogstijd.

Had u genoeg te eten in de oorlog?
‘Ik had geluk, we hadden in de oorlog altijd genoeg te eten. Mijn vader was meubelmaker en vlak voor de oorlog had hij veel hout ingeslagen. Alsof ie het aan voelde komen. Als dochters van boeren of fabrikanten gingen trouwen, kwamen ze bij mijn vader voor meubels. In ruil daarvoor kreeg hij van de boeren melk en eieren en van de fabrikanten stof om kleren van te maken. Ook had mijn vader, omdat hij machines had, een koffiemolen gemaakt in de oorlog. De boeren kwamen dan bij ons gebrande tarwe malen. Daar werd dan koffie van gezet, surrogaatkoffie. Mensen hielpen elkaar allemaal vroeger. Iedereen zat in hetzelfde schuitje. Mensen die in gevaar waren, werden op zolders of in kelders verborgen en kregen stiekem te eten. Een klasgenootje uit de Rochusstraat vertelde me dat zij thuis boven joden hadden zitten. Dat mocht niemand weten, want dan werden ze opgepakt. Wij hadden mensen die vanuit Tiel moesten evacueren in huis. Een gezin met twee zoontjes sliepen boven op stro met een laken eroverheen, want bedden hadden we niet voor ze. Ze waren zo ontzettend bang. Van angst plasten de jongetjes in bed. Het lekte door het plafond heen in onze huiskamer.’

Heeft u  ook vrienden verloren?
‘Eén klasgenootje is omgekomen bij de bombardementen op 19 september, de dag na de bevrijding. Iedereen was blij dat we bevrijd waren en vierde feest. ’s Avonds verschenen er vliegtuigen van de Duitse Luftwaffe boven de stad. Ze bombardeerden onder andere de Aalsterweg, de Stratumsedijk en de Rechtestraat, de doorgangsroutes van de Engelsen. Sommige mensen vluchtten, anderen verscholen zich in de schuilkelder. Eén verdwaalde bom kwam op een schuilkelder aan de Biesterweg terecht. Het was geen echte schuilkelder, maar een soort loopgraaf die de bewoners zelf hadden gegraven. Het uitgegraven zand was nog niet weggekruid en lag naast de rand. Door de luchtdruk van de bom is het in de ingang van de schuilkelder terechtgekomen. Alle mensen zijn toen gestikt. Ook mijn klasgenootje. Het maakte veel indruk op me.
Wij zaten toen ook in de schuilkelder, die mijn vader halverwege de tuin had gemaakt. We zaten dicht tegen elkaar aan. Het was heel beangstigend. Opeens voelde ik een harde duw in mijn rug en toen was het voorbij. De volgende dag zagen we allemaal blindgangers, niet-ontplofte bommen. Eentje lag bij ons onder de heg. Die hadden we gevoeld toen we in de schuilkelder zaten. Gelukkig was hij niet ontploft, anders waren we allemaal begraven geweest.
Ik was in die tijd veertien en zie nog voor me hoe de Engelsen op bevrijdingsdag vanuit de stad over de Geldropseweg marcheerden. Duitse soldaten schoten bij de Burcht. Ik deed snel de voordeur open. “Kom maar binnen,” riep ik tegen de Engelse soldaten. Maar ze waren bang dat ik hen in de val wilde lokken, dat er Duitsers binnen zaten die mij als kind stuurden om hen binnen te halen.’

Wat gebeurde er na de 19^e september met jullie?
‘We kregen van de luchtbescherming de opdracht te evacueren. Samen met mijn vader, mijn zwangere moeder en mijn vijf broertjes en zusjes ben ik naar Waalre gelopen. Daar, in het parochiehuis, stonden veldbedden klaar. Op de Willibrorduslaan kwam mijn vader een kennis tegen. “Komen jullie maar met mij mee,” zei hij. De man maakte één slaapkamer voor ons leeg. Daar mochten wij, op stro, slapen. Omdat mijn moeder in verwachting was, mocht zij bij de vrouw des huizes liggen met ook mijn jongste zusje, in een hekjesbedje. De kennis kwam bij ons liggen. De wc was buiten, daar durfden we niet naar toe. Dus stond er een emmer op de gang. We moesten van angst zoveel plassen dat de emmer al snel overliep.’

                     

Lucy, Jens, Eduward, Niemy werden ontvangen door Jan Willem Egter van Wissekerke (83 jaar) en zijn vrouw. Ze namen naast elkaar plaats op de bank en de leerlingen zaten er allemaal omheen. Jan Willem vertelde heel makkelijk over zijn tijd in Nederlands-Indië en zijn vrouw vulde hem soms aan als hij naar haar idee iets niet goed vertelde. Dat was heel grappig. Hoewel ze veel hadden meegemaakt, hebben ze allebei veel humor. De leerlingen schoten vaak in de lach, ondanks de zware onderwerpen.

Hoe was het om op te groeien in uw geboorteland?
‘Ik kom uit een gezin van vier kinderen. Mijn vader was van Nederlandse afkomst en mijn moeder had Frans-Indonesisch bloed. Mijn vader had een suikerrietplantage in Semarang, midden Java. Tot de oorlog begon hadden wij het heel goed, maar toen de Japanners kwamen ging het snel van heel goed naar heel slecht. Mijn vader werd opgepakt en ons huis werd ingenomen door het Japanse leger. We zaten eerst in een kamp omdat we Nederlands bloed hadden, maar omdat mijn grootmoeder volbloed Indonesisch was, mochten we eruit en werden we zogenoemde ‘buitenkampers’. Als buitenkamper was het leven ook zwaar, omdat mijn moeder er alleen voor stond; mijn vader moest in het leger. We hadden geen inkomen en het was als buitenkamper moeilijk om aan eten te komen. Maar omdat wij goed voor de Indonesische mensen hadden gezorgd toen we het nog goed hadden, deden ze dat op hun beurt in de oorlog voor ons.’

Toen de Japanse bezetting voorbij was, was u een jaar of tien. Hoe was het toen?
‘Ik moest op een gegeven moment met mijn broertjes en zusjes en mijn moeder vluchten naar een klooster. Door ons Nederlandse bloed waren we dit keer juist op de vlucht voor de Indonesiërs, die streden voor de onafhankelijkheid. En dit keer werden we beschermd door de Japanners, vreemd genoeg. Onderweg slopen we door een lage rivier, waar Nepalezen stonden die op ons schoten. Als ik bij het beschieten geen fluitgeluid hoorde, wist ik dat er dan niet op mij werd geschoten maar op iets of iemand anders.
Gelukkig kwam mijn vader weer terug na de oorlog. Omdat wij Nederlandse naam en dus Nederlands bloed hadden, werd er na de onafhankelijkheid van Indonesië tegen ons gezegd dat we terug moest naar ons eigen land (Nederland). En dat terwijl wij in Indonesië geboren waren. Maar mijn vader vond het op een gegeven moment beter dat we naar Nederland vertrokken, omdat we in Indonesië toch geen werk konden krijgen. En zo gingen mijn broer en ik met een koffer en een zak geld naar Nederland. Via een kennis kregen we tijdelijk onderdak in Scheveningen. Twee jaar later kwam ook de rest van mijn familie.’

En vond u in Nederland wel werk?
‘Ik was achttien toen ik in Nederland kwam en ik had net zes jaar vwo afgerond. Ik wilde bouwkunde gaan studeren, maar ze stuurden me naar de LTS. Al na twee weken viel het leraren op dat ik hier niet thuishoorde. Na een half jaar stroomde ik door naar de HTS en haalde ik mijn diploma binnen twee jaar. Ik solliciteerde bij de NS, waar ik tot mijn pensioen met veel plezier heb gewerkt. Soms ga ik terug naar Indonesië, maar ik ben heel gelukkig hier met mijn vrouw en kinderen.’

 

 

 

Jan Jansen komt uit een groot gezin, met elf kinderen. Aan Kylan, Onne en Jens van de Twiskeschool uit Noord vertelt meneer Jansen hoe hij op jonge leeftijd (hij werd geboren in 1940) de oorlog beleefde in de Noorder IJpolder, waar hij toen woonde. Hij beschrijft hoe ze als kinderen zelf speelgoed maakten en hoe spannend het einde van de oorlog voor hem was.

 

Waar woonde u tijdens de oorlog?
‘Ik ben geboren in Amsterdam-Noord, in de Noorder IJpolder. Vlakbij ons huis stond een woning, De Domeinen, die in het bezit was van het leger. Er woonde een fortwachter die zorg droeg voor de kruithuizen op het legerterrein, waar het kruit werd bewaard. In de oorlog vorderden de Duitsers de woning. Ineens hadden we dus Duitse buren. Het waren leuke jongens die heel lief waren voor ons. Ik zat vaak even bij ze op schoot. In de oorlog was er natuurlijk weinig eten, maar de Duitsers hadden wel flink wat vlees. Mijn moeder braadde het vlees voor hen. Stiekem sneed ze er dan wat voor ons af. En als die Duitsers iets zeiden over de geslonken hoeveelheid vlees, antwoordde ze gewoon dat het door braden was gekrompen. Heel slim van haar! Mijn ouders vertelden me na de oorlog ook dat ze van de Duitsers hun radio moesten wegdoen. Mijn vader had zijn radio daarom stiekem verstopt, in een ketel tussen de poepluiers. Dat was wel spannend want dat moesten ze natuurlijk niet te weten komen.’

Wat voor spelletjes deed u allemaal in de oorlog?
‘We hadden niet zoveel speelgoed dus we moesten zelf wat bedenken om te doen. In het Noordzeekanaal gingen we op zoek naar bamboestokken die we vervolgens in stukken spleten. Bij een winkel in Tuindorp Oostzaan kochten we papier en zo maakten we een vlieger, met een grote slinger eraan. In de Noorder IJpolder was ruimte genoeg en er was altijd wind, dus vliegeren was leuk. We haalden ook wel de spaken uit een oud fietswiel, de band eraf en hup… dan hadden we een hoepel, vaak aan een stokkie, en dan hard rennen met die hoepel. Het waren echte straatspelletjes. In de buurt reden natuurlijk nog vrijwel geen auto’s, alleen jeeps van Duitsers die kruit kwamen halen op het terrein.’

Hoe was de bevrijding?
‘Ik weet nog dat die dag de lucht zwart zag van de vliegtuigen die overvlogen. Heel spannend vond ik dat. In de polder had ik natuurlijk vrij zicht. Die vliegtuigen kwamen voedsel brengen, grote blikken biscuits en cornedbeef uit Amerika. De pakketten vielen allemaal in het weiland. Je mocht ze niet zelf houden; alles wat je vond moest je inleveren zodat het kon worden verdeeld onder de mensen. Ik zoog in die tijd nog op mijn duim. Mijn oma vroeg me daarom altijd als ze op bezoek was: ‘Jantje, wat zit er toch in die duim van je?’ ‘Chocolade’, antwoordde ik dan. Geen idee hoe ik daarbij kwam, want ik had tijdens de oorlog nog nooit chocolade gegeten. Tot ik bij de bevrijding uit een van die pakketten chocolade kreeg…ik wist niet wat ik proefde, zo heerlijk vond ik het!’